حسن تقیزاده در مهمترین گذرگاههای تاریخساز چنان حضوری پررنگ داشته است که نمیتوان او را نادیده گرفت. از همین رو است که برخی از او بیزار هستند و برخی تلاش و تقلایش برای تجددخواهی را ستایش میکنند. گذرگاههای مهم تاریخ متأخر عبارتاند از: دوران ظهور مشروطه، کوران تقابلهای مشروطهخواهان با محمدعلیشاه و بعد میان خودشان یعنی جناح میانهرو و تندرو، حکومت رضاخان و بهاصطلاح نوسازی از بالا یا تجدد آمرانه، مسئله تجاوز روسیه به تبریز و حاکمکردن عوامل روسیه و درنهایت ظهور و سرکوب مصدق.
به مناسبت سالروز وفاتش در ۹۲سالگی، پنج نما از او در این پنج گذرگاه تاریخی را مرور میکنیم.
۱- از ابتدای جوانی بهشدت تحت تأثیر تجددخواهی میرزا ملکمخان و طالبوف و دیگران بود که گفتمان حاکم آن دوران بود. تقیزاده سخت فعال بود و سری پرسودا داشت.
در ۳۰ سالگی به مجلس رفت و رهبر تجددخواهان شد. در مجلس بهشدت به محمدعلیشاه میتاخت که برای تجددخواهان نماد فلاکت ملت بود. آخرین حمله تند و آتشینش، آخرین روز مجلس بود؛ چون محمدعلیشاه مجلس را به توپ بست و از ترس، استبداد صغیر را سامان داد. تقیزاده فرار کرد و به سفارت انگلیس پناه برد تا دستگیر نشود که اگر میشد، اعدامش قطعی بود. از ترس جان ترک وطن کرد.
۲- بعدها که ستارخان قیام کرد، از اروپا به کوران حوادث مشروطه بازگشت. جزء رهبران جناح تندرو تجددخواه بود و در برابر مشروطهخواهان میانهرو و موسوم به اعتدالیون که از سران آن آیتالله بهبهانی بود. تقابل که بالا گرفت آیتالله ترور شد، اوضاع به هم ریخت و تقیزاده به اروپا گریخت؛ فقط چون متهم بود، همین.
۳- اوایل دهه ۱۳۰۰، بعد از پیروزی رضاخان و آغاز عصر تازه به اصطلاح دیکتاتور تجددخواه، به کشور بازگشت و جزء حلقه نزدیکان رضاخان بود. در آنچه بهعنوان «اصلاحات و توسعه» مطرح شد، از مشاوران تأثیرگذار رضاخان بود اما بهتدریج بهواسطه روحیه خاص دیکتاتور مثل دوستانش زده و منزوی شد. در جریان تمدید قرارداد نفتی دارسی به خیانت متهم شد و برخی گفتند به او مشکوک هستند. اما گفت که «آلت فعل» رضاخان بوده است کسی که خود تصمیمگیر بوده است.
۴- در سالهای ۱۳۲۰ و در دوران دولت قوام، در جریان تهاجم روسیه به تبریز و حاکمشدن عوامل وابسته به روسیه یعنی فرقه دموکرات آذربایجان در این شهر و اعلام استقلال آنها، دولت قوام از روسیه شکایت کرد. تقیزاده در آن مقطع دیپلماتی کارکشته بود، چون سالها کار در سفارت ایران در انگلستان و فرانسه را در کارنامه داشت. او تلاشهای تأثیرگذاری در خارجکردن عوامل روسیه کرد.
۵- در دوره آخر زندگی، وقتی مصدق مجلس سنا را منحل کرد و تقیزاده خانهنشین شد، محمدرضاشاه نمایندگانی نزد تقیزاده فرستاد که ما درصدد سرنگونی مصدق هستیم، شما هم همراه باش که او مجلس را منحل و شما را خانهنشین کرد. اما تقیزاده نپذیرفت و گفت: «تنها دولتی که هم مقابل دربار ایستادگی کرده و هم دارد به نفع ممکت کار میکند، دولت مصدقالسلطنه است و من به هیچ قیمتی حاضر نیستم علیه این مرد قدمی بردارم».